BİTKİ ÖRTÜSÜ

Bir bölgede doğal koşullara bağlı olarak yetişen çeşitli bitki topluluklarının oluşturduğu örtüye doğal bitki örtüsü veya vejetasyon denir. Görünüş ve yaşam koşulları bakımından benzerlik gösteren bitkilerin bir araya gelmesiyle bitki toplulukları ya da bitki formasyonları oluşur.

Yeryüzünde farklı özelliklere sahip birçok türden oluşan bitki toplulukları;
A -Ağaç Formasyonu
B -Çalı Formasyonu
C -Ot Formasyonu
D -Çöl Formasyonu olmak üzere dörde ayrılır.

AĞAÇ FORMASYONU

Yağış, sıcaklık ve toprak koşullarının uygun olduğu yerlerde yetişen odunsu ve uzun ömürlü bitki topluluğudur.

Ağaçların bir araya gelmesiyle oluşan ormanlar, tek bir ağaç türünden oluşabileceği gibi farklı türdeki ağaçların bir araya gelmesiyle de oluşabilir.

Bir bölgedeki iklim ve toprak şartları bölgedeki ağaç topluluklarının ana karakterini belirler.
Dünyada iklim ve toprak şartlarına bağlı olarak gelişmiş başlıca ağaç toplulukları şunlardır:

Ekvatoral Yağmur Ormanları
Muson Ormanları
Orta Kuşağın Karışık Ormanları
İğne Yapraklı Ormanlar

EKVATORAL YAĞMUR ORMANLARI
Özellikleri:

Boyları 50-60 metreyi bulur.
Yüksek sıcaklık ve nemden dolayı yaprak dökmezler.
Zengin bitki çeşitliliğine sahiptir.
Yeryüzünün en sık bitki formasyonuna sahiptir.
Ekvatoral Yağmur Ormanları yaklaşık 10° kuzey ve güney enlemleri arasında yer almaktadır.

MUSON ORMANLARI

Muson iklim bölgesinde görülen ve kışın yaprak döken geniş yapraklı ağaç türlerinden oluşan bitki örtüsüdür.

Özellikleri:
Sık ve gür ağaçlardan oluşur.
Bitki tür ve çeşitliliği bakımından fakirdir.
Yaz yağışları ile yeşeren, kış kuraklığı ile de yapraklarını döken türlerden oluşur.
Teak adı verilen tipik bir ağaç türüne sahiptir.
Muson ormanları daha çok Güney ve Güneydoğu Asya ülkelerinde görülür.

ORTA KUŞAĞIN KARIŞIK ORMANLARI

Orta kuşakta ılıman okyanusal iklim bölgesinin doğal bitki örtüsüdür.

Özellikleri:

Kışın yaprağını döken geniş yapraklı ağaçlarla yükselti ve karasallığa bağlı olarak ortaya çıkan iğne yapraklı ağaçlardan oluşur.
Tür çeşitliliği bakımından fakirdir.
Orta kuşağın nemli alanları ile daha çok kıtaların batı kıyılarında görülür.

İĞNE YAPRAKLI ORMANLAR

Sert-karasal iklim bölgesinin yapraklarını dökmeyen ve soğuğa dayanıklı ağaçlarından oluşur.
Taygaya da Boreal ormanları da denir.

Özellikleri:

Soğuğa dayanıklı İğne yapraklı ağaçlardan oluşur.
Göknar, ladin ve sarıçam en yaygın görülen ağaç türleridir.
Yeryüzünde en geniş yer kaplayan ormanlardır.
Dünyadaki kereste ihtiyacının önemli bir kısmı bu ormanlardan karşılanır.

ÇALI FORMASYONU

İklim, toprak ve yeryüzü şekilleri gibi koşulların ağaç yetişmesine uygun olmadığı yerlerde veya ormanların tahrip edildiği alanlarda ortaya çıkan kısa boylu ağaççıklardan oluşan bitki topluluğudur.

Başlıca çalı toplulukları şunlardır:

Maki
Garig
Psödomaki

MAKİ

Yazların sıcak ve kurak, kışların ılık ve yağışlı geçtiği Akdeniz iklimine ait bitki örtüsü olan maki, kızılçam ağaçlarının tahribi ile oluşmuş olan bodur ağaç ve çalılardan oluşur.

Kışların kısa ve ılık olması daima yeşil kalan, yapraklarını dökmeyen bitkilerin oluşmasını sağlamıştır.

Makiler, orta kuşakta 30°-40° enlemleri çevresinde yer alan deniz kenarlarında yaygın olarak görülür.

Garig (Frigana)

Garig (frigana), makilerin tahrip edilmesi ile ortaya çıkan, kısa boylu ve seyrek çalı topluluğudur.

Kurakçıl özelliğe sahip, fakir ve cılız çalı topluluğu olan garigler;

lavanta, kekik, funda, süpürge çalısı, yasemin, tüylü laden gibi türlerden oluşur.

Psödomaki (Yalancı Maki)

Orta kuşağın nemli iklim bölgelerinde yaprak döken ormanların tahrip edilmesi sonucu ortaya çıkan ve genellikle kışın yapraklarını döken çalılara denir. Kışın yaprağını döken kızılcık, böğürtlen, yabani elma, yabani erik, üvez, fındık ile yaprağını dökmeyen sandal, defne, akçakesme ve kocayemiş gibi maki türlerinden oluşur.

OT FORMASYONU

Sıcaklık, yağış koşullarının ağaç ve çalı yetişmesini engellediği alanlarda veya ormanların tahrip edilmesi sonucu oluşup belli dönemlerde görülen yağışlara bağlı olarak yetişen bitkilerdir.

Ot toplulukları, doğal şartlara bağlı olarak oluşabileceği gibi ormanların tahrip edilmesi sonucu da oluşabilir.

Başlıca ot toplulukları şunlardır:
Savan
Bozkır(Step)
Çayır
Tundra

SAVAN

Tropikal iklim bölgesinin bitki örtüsü olup uzun boylu otlardan oluşur.

Bu otlar, yaz yağışlarıyla yeşerirken kış kuraklığı ile sararır.

Savan bölgelerinde yer alan akarsu vadileri boyunca yetişen ormanlara galeri ormanları denir.

Savan bitki örtüsü, her iki yarım kürede yaklaşık 10°-20° enlemleri arasında görülür.
Brezilya, Venezuela, Kolombiya, Peru, Nijerya, Nijer, Çad, savanların geniş yer kapladığı ülkelerdir.

BOZKIR (STEP)

Orta kuşakta yağış miktarının az olduğu yarı kurak iklim bölgelerinde görülen seyrek ve cılız ot topluluğudur.

Bu otların başlıcaları;
geven,
çoban yastığı
gelincik
sığırkuyruğu
ada çayı
üzerlik

Kuzey Amerika’da bu ot topluluklarına preri denir.
Kurak bölgelerde orman örtüsünün tahrip edilmesiyle ortaya çıkan bozkırlara antropojen bozkır denir.

Bozkır bitki örtüsü, orta kuşak karalarının deniz etkisinden uzak alanlarında yaygın olarak görülür.

ÇAYIR

Orta kuşak karasal ikliminin yarı nemli sahalarında veya yüksek dağlarda orman üst sınırından sonra yaygın olarak görülür.

Çayırlar, yazların serin ve yağışlı geçtiği alanlarda mevsim boyunca yeşil kalan ve bozkırlardan daha gür olan ot topluluğudur.

Orman üst sınırından sonra yetişen çayırlara dağ çayırları (alpinçayırlar) adı verilmektedir.

Çayırlar, orta kuşak karasal ikliminin yarı nemli sahalarında veya yüksek dağlarda orman üst sınırından sonra yaygın olarak görülür.

TUNDRA

Kışların çok soğuk ve toprağın donmuş hâlde olduğu tundra iklim bölgesinde görülen soğuğa dayanıklı otsu bitki topluluğudur.

Tundra bitki örtüsü;
Kuzey Yarım Küre’de tayga ormanları ile buzullar arasında yaygındır.

ÇÖL FORMASYONU

Çöllerde yıllık yağış miktarı 200 mm’nin altındadır.

Bu formasyon; çalılar, kaktüsler ve çok seyrek olarak da kurakçıl otlardan oluşur.

Bu bitkiler, dönenceler çevresindeki veya orta kuşağın denizden uzak iç kesimlerinde yer alan çöllerde görülür.

BİTKİ TÜRLERİNİN DAĞILIŞINA ETKİ EDEN FAKTÖRLER

Yeryüzüne dağılışına bakıldığında bazı bölgeler zengin bitki çeşitliliğine sahipken bazı bölgeler ise bitki örtüsünden yoksundur.

Bu durumun ortaya çıkmasında ;

İklim (sıcaklık ve yağış)
Yeryüzü şekilleri (yükselti, eğim, bakı vb.)
Toprak özellikleri
Biyolojik faktörler etkilidir.

İklim

Bitkilerin fizyolojik görünümünü ve yeryüzüne dağılışını etkileyen temel unsurlardandır. İklim elemanlarından sıcaklık ve yağış, doğal bitki örtüsünün oluşmasında önemli bir etkiye sahiptir.
Yeryüzünde sıcaklık ve nemin fazla olduğu alanlarda bitki örtüsü gür; kurak, yarı kurak ve soğuk iklim bölgelerinde ise bitki örtüsü seyrek ve cılızdır.

Bitki örtüsünü sınırlayan en etkili iklim elemanı düşük sıcaklıktır.

Sıcaklık ve yağışın fazla olduğu tropikal alanlardan dört mevsimin yaşandığı orta kuşağa ve buradan da soğuk iklim bölgelerine doğru bitkiler farklı kuşaklar oluşturur.

Kutup bölgelerinde ise sıcaklık yıl boyunca düşüktür ve buralar bitki örtüsünden yoksundur.

Yeryüzü Şekilleri

Sıcaklık ve yağışın değişmesine neden olan yükselti, dağların uzanışı ve bakı gibi faktörler bitki tür ve topluluklarının dağılışını etkiler.

Yükseltinin artmasına bağlı olarak sıcaklığın azalması, bir dağ yamacı boyunca bitki örtüsünün farklı kuşaklar oluşturmasına neden olmaktadır.
Bir dağın yamaçları arasında değişik türde bitki toplulukları görülür.

Ormanların yetişebileceği en üst sınıra Orman Üst Sınırı denir.

Ormanların görülmeye başladığı en alt sınıra ise Orman Alt Sınırı denir.

Orman alt sınırını yağış (nemlilik)belirlerken, orman üst sınırını belirleyen temel faktör sıcaklıktır.

Topraklar

Bitkilerin yaşam alanı ve besin kaynağı olan topraklar, değişik ana kayalar üzerinde ve farklı iklim koşullarında oluşur.

Bu nedenle topraklar; kalınlık, geçirgenlik, renk ve mineral bakımından birbirinden farklıdır.

Bitkilerin yaşamı açısından toprağın dokusunun sık veya gevşek; yapısının da kalkerli, killi veya kumlu olması önemlidir.

Toprağın sahip olduğu bu özellikler, üstündeki bitki örtüsüne de yansır. Çünkü bazı bitkiler geçirimli topraklarda, bazıları da humuslu topraklarda daha iyi yetişir.

Ayrıca toprak türlerinin özelliklerine bağlı olarak aynı tür bitkilerin olduğu alanlarda dahi yerel farklılıklar dikkat çekmektedir.

Biyolojik Faktörler

Bitki örtüsü üzerinde etkili olan biyolojik faktörlerin başında insan gelir.

Tarih boyunca insanlar; savaşlar, orman yangınları, tarım alanları açma, yakacak ihtiyacı, hayvan otlatma, orman alanlarını yerleşmeye açma, yol yapımı ve sanayileşme gibi nedenlerle bitki örtüsünü tahrip ederek bitkilerin dağılışını etkilemiştir.

Bu tahribat, bazı endemik bitki türlerinin de yok olmasına neden olmuştur. Ormanların tahrip edilmesi sonucu ağaçların yerini çalı ya da ot toplulukları almıştır.

Çeşitli bölgelerde yapılan ağaçlandırma çalışmalarıyla bitkilerin ana vatanı dışında da yetiştirilebilmesi insanların bitkiler üzerindeki olumlu etkilerine örnektir.